Çekişmeli Yargı ile Çekişmesiz Yargı Ayrımı

Çekişmeli yargı, iki taraf arasındaki bir anlaşmazlığın bir tarafının talebi üzerine, bağımsız bir mahkeme tarafından yargısal prosedürlere uyularak ve her iki tarafa iddia ve savunma hakkı tanınarak objektif hukuki çerçevede çözüme kavuşturulmasıdır.

Bu tür yargıda, bir anlaşmazlık mevcuttur ve en az iki kişi bu anlaşmazlığın taraflarıdır. Mahkeme önünde dava edildiğinde, taraflar davalı ve davacı olarak adlandırılır. Ancak, taraflar arasında anlaşmazlık veya muhalefet olmadığı durumlarda, anlaşmazlık olmadan yargı süreci söz konusudur ve hakim kendi başına harekete geçebilir.

“Dava”, “davacı” ve “davalı” terimleri, anlaşmazlık olmadan yargı sürecinde kullanılmaz. Çünkü bu tür bir yargıda taraf yoktur. Bu tür yargıda, dava kavramının yerini iş, davacı kavramının yerini istemde bulunan kişi, davalı kavramının yerini ise karşı taraf alır. Yargı kararları kesin hüküm oluşturmayabilir ve belirli koşullarda yeniden incelenebilir veya ilgili bir başkası tarafından tekrar talep edilebilir. Maddi anlamda ilgili olanlar, yargılama sürecinde yer almasalar bile yasal yollara başvurabilirler.

Genel olarak, üç ana kategoride toplanabilir:

• Yeni hukuki durumların belirlenmesi
• Kişilerin korunması
• Hukuki ilişkilerin çözülmesine yardımcı olma

Ayrımın Ölçütleri Nelerdir?

HMK madde 382/1’e göre;

Çekişmesiz yargı, hukukun, mahkemelerce, aşağıdaki üç ölçütten birine veya birkaçına göre bu yargıya giren işlere uygulanmasıdır:

• İlgililer arasında uyuşmazlık olmayan hâller.
• İlgililerin, ileri sürülebileceği herhangi bir hakkının bulunmadığı hâller.
• Hâkimin resen harekete geçtiği hâller.

Uyuşmazlık Yokluğu Ölçütü

Bu ölçüye göre, hukuksal koruma isteminde bulunan kişi, bir başkasıyla anlaşmazlık içindeyse “çekişmeli yargı”, herhangi bir anlaşmazlık olmadığında ise “çekişmesiz yargı” söz konusudur.

Ancak, anlaşmazlık olmaması, bütün çekişmesiz yargı işlerini çekişmeli yargıdan ayırt etmeye yetmemektedir. Bazı durumlarda, istemde bulunan kişi, bir başkasıyla anlaşmazlık içinde olmasına rağmen, mahkeme çekişmesiz yargı işlemi yapabilir. Örneğin, eşler birlikte yaşamaya ara verdiğinde, kişi hakimden alacağı kararı talep edebilir. Dolayısıyla, bir başkasıyla anlaşmazlık içinde olmasına rağmen, mahkeme çekişmesiz yargı kararı verebilir.

Öznel Hak Yokluğu Ölçütü

Bu ölçüte göre, mahkemeden talepte bulunan kişinin özel hukuk kişilerine karşı ileri sürebileceği bir iddiası varsa “çekişmeli yargı” gündeme gelir. Aksi takdirde “çekişmesiz yargı” uygulanır.

Re’sen Harekete Geçme Ölçütü

Hakimin kendi başına harekete geçmesi gereken belirli işler çekişmesiz yargı alanına girer.

Çekişmesiz Yargı Kataloğu Nedir?

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda, bu konuya ilişkin hususlar net bir şekilde belirtilmiştir ve sayma yoluyla düzenlenmiştir. Ancak bu sayım sınırlayıcı değil, örnekleyici niteliktedir. Kapsam dışında kalan işler için kanunda üç hüküm bulunmaktadır. Belirtilen üç ölçüten birine uyması durumunda, çekişmesiz yargı işi olarak kabul edilir. HMK’nın 382. maddesinde bu katalog örnek olarak sayılmıştır.

Görevli Mahkeme Nedir?

Asıl görevli mahkeme, aksine düzenleme bulunmadıkça sulh hukuk mahkemesidir, bu husus HMK’nın 383. maddesinde belirtilmiştir.

Çekişmesiz yargıda, sulh hukuk mahkemesinin görevi esastır ve diğer hukuk mahkemelerinin görevi istisnadır.

Çekişmesiz yargı işlerinde diğer mahkemelerin görevli olabilmesi için açıkça yasal düzenleme bulunmalıdır. Bunlar:

• Aile hukukundan doğan işlerde, aile mahkemesi görevlidir.
• Ticari nitelikteki işlerde, asliye ticaret mahkemesi görevlidir.
• Vesayet işlerinde, denetim makamı asliye hukuk mahkemesidir.
• Noterlerin verdiği mirasçılık belgesine itirazda bulunulması halinde, sulh hukuk mahkemesinde başvuruda bulunulabilir.
• İpotekli alacaklarda, alacaklının gaipliği veya alacağı almaktan kaçınması durumunda, borç tutarının icra dairesine tevdi edilmesi üzerine ipoteğin kaldırılmasına icra dairesi karar verir.

Yetkili Mahkeme Nedir?

Kesin yetki kuralına uyulması gerekmektedir, bu husus HMK’nın 384. maddesinde belirtilmiştir;

“Kanunda aksine hüküm bulunmadıkça, çekişmesiz yargı işleri için talepte bulunan kişinin veya ilgililerden birinin oturduğu yer mahkemesi yetkilidir.”

Çekişmeli Yargı – Çekişmesiz Yargı Ayrımının Sonuçları Nelerdir?

Çekişmesiz yargı-çekişmeli yargı ayrımının sonuçları şu şekildedir:

• Çekişmeli yargıda, kendiliğinden araştırma ilkesi geçerlidir, ancak çekişmeli yargıda taraflarca getirilme ilkesi geçerlidir. Bazı istisnai durumlarda çekişmesiz yargıda da kendiliğinden harekete geçilebilir, ancak çekişmeli yargıda bu durum söz konusu değildir.
• Çekişmesiz yargıda yetki kuralları kamu düzenine ilişkindir, ancak çekişmeli yargıda kamu düzenine ilişkin değildir.
• Çekişmeli yargı kararları açıklayıcıdır, çekişmesiz yargı kararları ise yenilik doğurucudur.
• Çekişmesiz yargı kararları kesin hüküm teşkil etmez.

Av. Ahmet EKİN & Stj. Av. Kübra DEMİR