Ceza Muhakemesi Koşulları Nelerdir?

Tüm unsurlarıyla gerçekleşmiş bir suçta, fail hakkında soruşturma ve kovuşturma yapılabilmesi için bulunması gereken koşullara, ceza muhakemesi koşulları denir.

Ceza muhakemesi koşullarının bulunmaması durumunda, fail hakkında ceza muhakemesi işlemlerinin tümü veya bir kısmı yapılamaz.

Bazı suçlardan dolayı fail hakkında muhakeme yapılabilmesi için özel koşulların aranması, bu suçlar için ceza muhakemesi hukukunda, maksada uygunluk ilkesinin kabul edilmesinden kaynaklanmaktadır.

Ceza Muhakemesi Koşullarının Türleri

Ceza muhakemesi koşulları, kendi içerisinde dava koşulları ve yargılama koşulları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır:

Dava Koşulları

Suç haberi ciddi, fail ve eylem de belli olduğu halde kamu davası açılabilmesi için ayrıca bulunması gereken koşullara dava koşulları denir. Dava koşulları aşağıda sayılmıştır.

İzin

Bir suçtan dolayı fail hakkında kamu davası açılabilmesi için kamusal iddia makamlarının sorması üzerine, yetkili idari makamların kovuşturma yapılmasında kamu yararı bulunduğunu ve kamu davası açılması açılmasını uygun gördüklerini açıklamalarına izin denir.

İstem

İstem, Türk yasalarının uygulanabilmesi ve fail hakkında muhakeme yapılabilmesinin belirli bir makamın arzusuna bırakıldığı durumlarda, bu makamların savcıdan dava açmasını istemesidir.

İstem, yasada belirtilen suçlar yönünden aranır.

Mütalaa

Mütalaa, kamu davası açılabilmesi için idari bir makamın uygun görüş bildirmesidir.

Başvuru

Başvuru, bazı suçlarda devletin belli makamlarının ya da yabancı devletlerin dava açmayı zorunlu kılmayacak şekilde yaptığı şikâyettir.

Başvuru süreye bağlı değildir. Bu bakımdan şikâyetten farklıdır. Başvurunun geri alınıp alınamayacağı ise tartışmalıdır. Başvuru üzerine Cumhuriyet savcısı dava açmak zorunda değildir. Bu bakımdan başvuru, istemden farklıdır.

Seçim Dokunulmazlığının Bulunmaması

Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Yasa’ya göre; seçim işleriyle görevlendirilenlerin oy verme günü ile bundan önceki yirmi dört saat içinde işledikleri seçim suçlarından ötürü soruşturmalar seçim tutanağının düzenlendiği gün değil, ertesi gün başlatılır.

Şikayet

Şikâyet, yasada fail hakkında muhakeme yapılabilmesi için suçtan zarar görenin iradesinin arandığı durumlarda, suçtan zarar görenin fail hakkında soruşturma ve kovuşturma yapılmasını yetkili makamlardan istemesidir.

Bazı suçların soruşturma ve kovuşturulmasının şikâyete bağlı tutulmasının nedeni, bu suçların Cumhuriyet savcısı tarafından re’sen soruşturulmasının suçtan zarar görenler için daha büyük mağduriyetlere neden olacağı varsayımına dayanmaktadır.

Şikâyete bağlı suçlar “mutlak” ve “nispî” olmak üzere ikiye ayrılır.

Şikâyete bağlı olmadığı halde, fail ve mağdur arasındaki yakınlık dolayısıyla istisnai olarak şikâyete bağlı hale gelen suçlara “nispi şikâyete bağlı suçlar” denir. Yasada her koşulda şikâyete bağlı olduğu belirtilen suçlara “mutlak şikâyete bağlı suçlar” denir.

Şikâyet hakkının “yetkili kimse” tarafından kullanılacağı Kanunda. Şikâyet hakkına “suçtan zarar gören” kişiler sahiptir. Eylemden dolayı mağdurdan başka kişiler zarar görmüşse bu kişilerin de şikâyet hakkı vardır.

Şikâyet hakkının kullanımı belli bir süreye bağlıdır ancak bu süre koruyucu değil, hak düşürücü bir süredir. Şikâyet sûresi, altı aydır. Şikâyet süresi, mağdurun eylemi ve failin kim olduğunu bildiği veya öğrendiği günden itibaren başlar. Ancak bilme ya da öğrenme ne kadar geç gerçekleşirse gerçekleşsin şikâyet süresi, suçun zamanaşımı süresini geçemez.

Şikâyet süresinin başlaması için iki koşulun bir arada bulunması gerekir:

• Failin öğrenilmesi,
• Fiilin öğrenilmesi.

Dava Süresi

Kamu davasının açılabilmesi için uyulması gereken zaman dilimlerine dava süresi denir. Örneğin basılmış eserler yoluyla işlenen veya Basın Kanunu’nda öngörülen diğer suçlarla ilgili ceza davalarının bir muhakeme koşulu olarak günlük süreli yayınlar yönünden DÖRT AY. diğer basılmış eserler yönünden ALTI AY içinde açılması zoruludur.

Kesin Hüküm ve Derdest Dava Bulunmaması

Aynı eylem nedeniyle aynı sanık için önceden verilmiş bir hüküm veya açılmış bir dava varsa yeni bir kamu davası açılmaz. Aksi halde açılan davanın reddine karar verilir.

Ön Ödeme ve Uzlaştırmanın Gerçekleşmemesi

Ön ödeme veya uzlaştırmanın koşulları gerçekleşmişse kamu davası açılamaz. Bu usuller uygulanır; ancak koşullar oluşmamışsa kamu davası açılabilir.

Yeni Kanıt Bulunması

Kovuşturmaya yer olmadığına yönelik karar verildikten sonra kamu davasının açılması için yeterli şüphe oluşturacak yeni kanıt elde edilmedikçe ve bu hususta sulh ceza yargıçlığınca bir karar verilmedikçe, aynı eylemden dolayı kamu davası açılamaz.

Yargılama Koşulları

Kamu davası açıldıktan sonra sanık hakkında yargılama yapılabilmesi için bulunması gereken koşullara yargılama koşulları denir.

Aşağıda yargılama koşulları sayılmıştır:

Sanığın Hazır Bulunması

Kamu davası açılabilmesi için sanığın hazır bulunması gerekmez; ancak yargılama yapılabilmesi için sanığın hazır bulunması gerekmektedir. Kanunun ayrık tuttuğu hâller saklı kalmak üzere. HAZIR BULUNMAYAN SANIK HAKKINDA DURUŞMA YAPILMAZ. Gelmemesinin geçerli nedeni olmayan sanığın zorla getirilmesine karar verilir.

Mahkeme, sanığın hazır bulunmasına ve zorla getirme kararı veya yakalama emriyle getirilmesine her zaman karar verebilir.

Gaip, bulunduğu yer bilinmeyen veya yurt dışında bulunup da yetkili mahkeme önüne getirilemeyen veya getirilmesi uygun bulunmayan sanıktır. Hakkındaki soruşturmanın veya kovuşturmanın sonuçsuz kalmasını sağlamak amacıyla yurt içinde saklanan veya yabancı ülkede bulunan ve bu nedenle Cumhuriyet savcısı veya mahkeme tarafından kendisine ulaşılamayan kişiye ise kaçak denir. Kaçaklık kararının verilebilmesi için gereken koşullar şunlardır:

• Şüpheli veya sanık hakkında katalog suçlardan dolayı soruşturma veya kovuşturma başlatılmış olmalıdır.
• Şüpheli veya sanık yetkili Cumhuriyet savcısı veya mahkemece usulüne göre yapılan tebligata uymamalıdır.
• Şüpheli veya sanık hakkında verilen zorla getirme kararı da yerine getirilememelidir.
• Cumhuriyet savcısı veya mahkeme çağrının bir gazete ile sanığın bilinen konutunun kapısına asılmak suretiyle ilânına karar vermeli:yapılacak ilânlarda, onbeş gün içinde gelmediği takdirde 248. maddede gösterilen tedbirlere hükmedilebileceği açıklanmalıdır.
• Şüpheli veya sanık bu işlemlerin yerine getirildiğinin bir tutanak ile saptanmasından itibaren onbes gün içinde yetkili makama başvurmamalıdır.

Sanıpın Akıl Hastası Olmaması

Suç işledikten sonra akıl hastalığına yakalanan sanık hakkında kamu davası açılabilir; ancak yargılama yapılamaz.

Zira akıl hastası şüpheli hakkında kamu davası açılmayacağına ilişkin bir yasal düzenleme yoktur. Aksine mahkemece yapılacak yargılama faaliyeti sonucu yükletilen suçu işlediği kesin biçimde saptanan akıl hastası sanık hakkında, kusurunun bulunmaması nedeniyle ceza verilmesine yer olmadığına ve güvenlik tedbirine hükmedilecektir.

Akıl hastalığının yargılamaya engel olabilmesi için iki koşulun birlikte gerçeklemesi gerekmektedir:

• Sanık suçu isledikten sonra akıl hastalığına yakalanmalıdır.
• Akıl hastalığı sanığın savunmasını yapmasına esas bir biçimde engel olmalıdır.

Yasama Dokunulmazlığının Bulunmaması

Yasama dokunulmazlığı, suç işlediği ileri sürülen milletvekilleri ile milletvekili olmayan bakanlar hakkında sınırlı sayıdaki bazı ceza muhakemesi işlemlerinin yapılamamasıdır.

Bekletici Sorunun Çözülmesi

Bekletici sorun bir davanın görülmesi sırasında ortaya çıkan ve bu davanın incelenebilmesi veya sonuçlandırılabilmesi için görevli yargılama makamınca çözümlenmesine kadar beklenilmesi gereken sorunlardır.

Muhakeme Koşullarının Sonuçları

Muhakeme koşullarının varlığı veya yokluğu, soruşturmanın başlamasından hükmün kesinleşmesine kadar muhakemenin her aşamasında re’sen araştırılır.

Muhakeme koşullarının gerçekleşmemesinin sonuçları, soruşturma ve kovuşturma evrelerine göre farklılık göstermektedir.

Soruşturma evresinde muhakeme koşulunun gerçekleşme olasılığı yoksa kovuşturaya yer olmadığı karan verilir. İlk derece mahkemeleri tarafından gerçekleştirilen kovuşturma evresinde, ceza muhakemesi koşulunun gerçekleşmeyeceğinin anlaşılması durumunda davanın düşmesine veya reddine karar verilir.

Stj. Av. Mehmet Can CİVAN & Av. Ahmet EKİN